مبارك، زكي. الأخلاق عند الغزالي. القاهرة: دار الكاتب العربي للطباعة و النشر، ١۹٦۸، ٣٣٧ ص.
Mubarak, Zaki. Al-Akhlaq ‘inda al-Ghazali. Cairo: Dar al-Katib al-‘Arabi lil- Tiba‘ah wa al-Nashr, 1968, 337pp.
ABSTRACT
The Ethics of al-Ghazali
الأخلاق عند الغزالي
This work is based on Zaki Mubarak’s thesis which he presented at Cairo University in 1924. The introduction by Mubarak’s professor, Mansour Fahmi, describes the hostile response that the thesis and book received due to its harsh criticism of al-Ghazali, an imam who enjoyed great prestige among scholars and ordinary Muslims. Fahmi states that Mubarak did not aim to discredit al-Ghazali’s status, principles, or teachings; he aimed to benefit from the legacy of the salaf (predecessors) whilst drawing attention to their errors. Fahmi suggests that we should appreciate the efforts of those scholars, especially as the sources and methods of research available today were not available to them.
The book begins with a historical overview of al-Ghazali’s period and his life, before discussing his education and works. It then explains his views on ethics (for example, good and evil, free will, and conscience). The final chapters look at al-Ghazali’s legacy in arts, science and education. It presents also later opinions, such as those who supported or rejected his ideas.
This book does not follow academic conventions in its layout or its referencing of information. Mubarak’s sources are represented by two paragraphs at the end of the book: one lists al-Ghazali’s works; the other lists the titles and authors of other sources but without publication details.
Mubarak is one of the few people who dared to thoroughly examine and criticise the works of al-Ghazali. Many argue that the works of distinguished imams and scholars are sacrosanct and should not be criticised. However, despite their commendable work and knowledge, imams and scholars are not infallible. Their judgements are interpretative; therefore they could be “right” or “wrong”.
Dalia Sabry
Translated by Karima Sbitri
مبارك، زكي. الأخلاق عند الغزالي. القاهرة: دار الكاتب العربي للطباعة و النشر، ١۹٦۸، ٣٣٧ ص.
Mubarak, Zaki. Al-Akhlaq ‘inda al-Ghazali. Kahire: Dar al-Kitab al-Arabi lil Taba’ wa-al-Nashr, 1968, 337 s.
ÖZET
Gazali’nin Ahlakı
الأخلاق عند الغزالي
Bu eser, Zaki Mubarak’ın Kahire Üniversitesine 1924’te sunduğu tezine dayanmaktadır. Mubarak’ın hocası Profesör Mansour Fahmi’nin yazdığı giriş, araştırmacılar ve sıradan Müslümanlar arasında büyük bir prestije sahip olan İmam Gazali’ye yönelik sert eleştirileri sebebiyle tezin ve kitabın karşılaştığı düşmanca cevabı tasvir etmektedir. Fahmi’ye göre, Mubarak, İmam Gazali’nin statüsünü düşürmeyi ya da onun ilke ve öğretilerini göz ardı etmeyi amaçlamamıştır; o, Selefin hatalarına dikkat çekerek onların mirasından yararlanmak amacındadır. Dr. Fahmi, özellikle günümüzdeki kaynak ve yöntemlerin o dönemde mevcut olmadığı düşünüldüğünde, söz konusu araştırmacıların çabalarını takdirle karşılamamız gerektiğini öne sürmektedir.
Kitap, Gazali’nin eğitimi ve eserlerini tartışmaya başlamadan önce onun yaşadığı dönemin ve hayatının tarihî bir özeti ile başlamaktadır. Daha sonra hayır ve şer, özgür irade ve vicdan gibi meseleler hakkındaki görüşlerini açıklamaktadır. Son bölümler Gazali’nin sanat, bilim ve eğitim alanlarındaki mirasını gözden geçirmektedir. Kitap Gazali’nin görüşlerini destekleyen veya reddeden sonraki bakış açılarını da sunmaktadır.
Bu kitabın tertibi veya verdiği bilgilerde kullandığı atıf sistemi akademik kurallara uymamaktadır. Mubarak’ın kullandığı kaynaklara kitabın sonundaki iki paragrafta yer verilmiştir. Söz konusu paragraflardan biri Gazali’nin eserlerini; diğeri ise, yayın ayrıntılarını vermeksizin öteki kaynakların yazarlarını ve başlıklarını listelemektedir.
Mubarak, Gazali’nin eserlerini derinlemesine incelemeye ve eleştirmeye cesaret etmiş çok az sayıdaki insandan biridir. Pek çok kişi seçkin imamların ve âlimlerin eserlerinin kutsal olduğunu ve eleştirilmemesi gerektiğini iddia etmektedir, fakat övgüye değer eserlerine ve bilgilerine rağmen imamlar ve âlimler yanılmaz değildirler. Onların yargılarını yorumlamak mümkündür; dolayısıyla da onlar “haklı” veya “yanılmış” olabilirler.
Dahlia Sabry
Çeviren Hasan Çolak
مبارك، زكي. الأخلاق عند الغزالي. القاهرة: دار الكاتب العربي للطباعة و النشر، ١۹٦۸، ٣٣٧ ص.
Mubarak, Zaki. Al-Akhlaq ‘inda al-Ghazali. Cairo: Dar al-Katib al-‘Arabi lil- Tiba‘ah wa al-Nashr, 1968, 337pp.
ملخص
الأخلاق عند الغزالي
أصل هذا العمل هو رسالة دكتوراة أعدها المؤلف و تقدم بها إلى جامعة القاهرة و نوقشت عام ۱۹۲٤. و في مقدمة الكتاب التي كتبها الدكتور منصور فهمي، أستاذ المؤلف، يتبين أن رسالة الدكتوراة تلك، و من ثم الكتاب، أثارت ضجة كبيرة نظرا لما تضمنته من نقد قاس للإمام الغزالي الذي يحظى بمكانة كبيرة و حرمة عظيمة لدى علماء و عامة المسلمين. و يبين الدكتور فهمي أن مبارك لم يقصد الحط من مكانة الغزالي و لم يعتمد على إغفال عظيم مبادئه و تعاليمه. فالغرض من النقد الاستفادة من ميراث السلف مع لفت النظر إلى أخطائهم. كما يشير الدكتور فهمي إلى ضرورة تقدير الجهود العظيمة التي بذلها هؤلاء العلماء في طلب العلم، و كذا ظروفهم و وسائلهم في الفهم و الإدراك و أنهم لم تكن تتوفر لديهم نفس مصادر و أدوات البحث و التجميع و التصنيف المتطورة المتاحة في العصر الحالي.
و يتناول الكتاب بداية العصر الذي عاش فيه الغزالي، و حياته و المنابع التي استقى منها علمه، و مؤلفاته. ثم يعالج نظرته للأخلاق (الخير و الشر، الإرادة، الضمير)، و يعرض في الفصول الأخيرة رأي الغزالي في العلوم و الفنون و التربية، و أنصار الغزالي و خصومه.
و لم يتبع الكتاب المنهج الأكاديمي في تنسيقه و توثيق معلوماته، فالمراجع مسرودة بأسلوب غير علمي في نهاية الكتاب في صورة فقرتين تضمان أسماء مؤلفات الغزالي، أو أسماء المراجع الأخرى و مؤلفيها فقط دون أي معلومات خاصة بالنشر.
و لكن يحسب لمؤلف هذا العمل أنه من القلائل الذين جسروا على تناول أعمال أحد أعلام السلف الصالح بالتمحيص و النقد. فهناك الكثيرون ممن يعتقدون أن أعمال الأعلام من الأئمة و العلماء مقدسات لاينبغي المساس بها، مع أن هؤلاء الأئمة و العلماء رغم علمهم الغزير و كدهم الشديد في طلب العلم لم يكونوا منزهين عن الخطأ، فاجتهاداتهم قابلة للخطأ و الصواب.
داليا صبري