Bilgin, Vejdi. Fakih ve Toplum: Osmanlı'da Sosyal Yapı ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, 224pp.
ABSTRACT
Faqih and Society: Social Structure and Fiqh in Ottomans
Fakih ve Toplum: Osmanlı'da Sosyal Yapı ve Fıkıh
Based on Vejdi Bilgin’s 2001 dissertation, this study analyses Hanefite jurisprudence in the sixteenth century Ottoman Empire, which witnessed such jurists as Ibn Kemal and Ebussuud, who played a major role in the codification of law. Bilgin challenges the idea that Islamic law was in stagnation after the time of ijtihad. He analyses the factors, particularly social ones, that led the faqihs to issue fetwas.
The book has three chapters. The first one explores the reciprocal relations between law, jurist, and society. Although the scheme of society in a faqih's mind is influenced by the one he lived in, for the author, Hanefite law does not regard custom as the sole social source of fiqh.
The bulk of the work is the second chapter, which focuses on faqihs’ role in society. Bilgin chooses three major fields where sixteenth-century Ottoman faqihs showed different responses to change. With regard to family and leisure, where Bilgin discusses issues such as marriage without consent, mahr (dowry), taverns and coffee-houses, the faquihs were protective and conservative. Regarding their stance towards political authority, they could influence law; for example, they made attempts for unification in Hanefite law. Finally, in economic matters such as correction of coins, interest, cash waqfs (religious endowment), and status of land, the faquihs were adaptable to change.
The third chapter investigates the relations between religion and fiqh. Bilgin sees fiqh as a broader concept than religion. He also says that the role of ‘urf (social customs) of the sultan which was allowed in Islamic jurisprudence was complementary to fiqh, not independent of it.
Despite Bilgin’s preference for an informative rather than argumentative style, this work is important in highlighting fiqh’s adaptability to change, illustrated in some aspects of sixteenth-century Ottoman society.
Hasan Çolak
Bilgin, Vejdi. Fakih ve Toplum: Osmanlı'da Sosyal Yapı ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, 224 s.
ÖZET
Fakih ve Toplum: Osmanlı'da Sosyal Yapı ve Fıkıh
Yazarın 2001 yılında yazdığı doktora tezine dayanan bu çalışma, kanunlaşma faaliyetinde de önemli rol oynayan İbn Kemal ve Ebussuud gibi önemli hukukçulara tanıklık eden 16. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Hanefi hukukunu incelemektedir. Genel bağlamda Bilgin, fakihleri fetva vermeye iten etmenlerin bilhassa toplumun incelenmesi yoluyla İslam hukukunun içtihat devrinden sonra daimi bir durağanlık içerisinde olduğu iddiasına, karşı çıkmaktadır.
Kitap üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde hukuk, hukukçu ve toplum arasındaki karşılıklı ilişkiler araştırılmaktadır. Her ne kadar fakihin aklındaki toplum tasarımı, yaşadığı toplumdan etkilense de yazara göre Hanefi hukuku, fakih geleneğinin tek toplumsal kaynağı olarak görmemektedir.
Çalışmanın ağırlıklı bölümünü fakihin toplum karşısındaki konumunu ele alan ikinci bölüm oluşturmaktadır. Bilgin 16. yüzyıl Osmanlı fakihlerinin değişime karşı farklı tutumlar gösterdiği üç ana alan seçmektedir. İlk olarak rıza dışı evlilik, mehir, meyhaneler, kahvehaneler gibi meseleleri tartıştığı aile ve boş zamanlar konularına yer verir. Bu alanlarda fakihler korumacı ve tutucudur. İkinci olarak fakihlerin siyasi otoriteye karşı tutumları söz konusu olduğunda devletin Osmanlıların Hanefi hukukunda birlik sağlanması konusundaki teşebbüslerinde görüldüğü gibi bir hukuk kaynağı olabilmesi veya Kızılbaşlık sorununda olduğu gibi, yeni bir alan açabilmesi ya da diğer konularda değişen roller üstlenebilmesi meselelerini incelemektedir. Son olarak ekonomi söz konusu olduğunda sikke tashihi, para vakıfları ve arazinin statüsü mevzularında olduğu gibi fakihlerin değişime uyum sağlayabilmesini ele almaktadır.
Üçüncü bölüm din ve fıkıh arasındaki ilişkileri incelemektedir. Bilgin, fıkhı çoğu zaman yaptırımlarını desteklemek için dini kullanan, daha geniş bir kavram olarak görmektedir. Ayrıca İslam hukukunda sultanın örfüne biçilen rolün fıkıhtan bağımsız değil, bilakis fıkhı tamamlayan bir rol olduğunu söylemektedir.
Özetle, Bilgin’in bazen tartışmacı bir üslup yerine, bilgilendirici bir üslup kullanması her ne kadar fikirlerini takip etmeyi zorlaştırsa da, bu kitap fıkhın değişime karşı 16. yüzyıl Osmanlı toplumunun en azından bazı alanlarında görülen uyumluluğunu irdelemesi açısından önemli bir çalışmadır.
Hasan Çolak
Bilgin, Vejdi. Fakih ve Toplum: Osmanlı'da Sosyal Yapı ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, 224pp.
ملخص
الفقيه و المجتمع: البنية الاجتماعية و الفقه عند العثمانيين
Fakih ve Toplum: Osmanlı'da Sosyal Yapı ve Fıkıh
تحلل هذه الدراسة – و التي تستند إلى أطروحة المؤلف عام ٢٠٠١– الفقه و التشريع الحنفي في الامبراطورية العثمانية خلال القرن السادس عشر وما شهدته من فقهاء عظماء لعبوا دورا رئيسيا في تجميع و تنسيق القوانين من أمثال ابن كمال و أبو سعود أفندي. و على المستوى الأعم، يعارض بيلجين فكرة أن التشريع الإسلامي مرّ في حالة ركود مستمر بعد إغلاق باب الاجتهاد و ذلك من خلال تحليله للعوامل، خاصة الاجتماعية منها، التي دفعت بالفقهاء إلى إصدار الفتاوي.
و ينقسم الكتاب إلى ثلاثة فصول يبحث أولها في العلاقات المتبادلة بين كل من القانون و الفقيه و المجتمع، فرغم أن تصورات الفقيه عن المجتمع تبقى خاضعة لظروف و طبيعة مجتمعه الذي عاش فيه، إلا أن مؤلف العمل يصر على أن القانون الحنفي لا يعتبر العُرف المصدر الإجتماعي الوحيد للفقه.
و يتوضع القسم الأكبر من العمل في الفصل الثاني الذي يتحدث عن دور الفقهاء أمام المجتمع حيث يختار بيلجين ثلاثة مجالات رئيسية أظهر فيها الفقهاء العثمانيون في القرن السادس عشر ردودا مختلفة على التغيير. فبالنسبة لمجال الأسرة و المتعة يناقش المؤلف قضايا تتعلق بالزواج الإجباري و المهر و الحانات و المقاهي و التي دافع عنها الفقهاء و رفضوا التغيير فيها. أما فيما يتعلق بموقفهم تجاه السلطة السياسية فقد كان بإمكان الأخيرة أن تكون مصدرا للتشريع كما في مساعي العثمانيين للتوحد تحت ظل القانون الحنفي أو بأن تحارب انشقاقا جديدا كما حدث في نزاعهم مع كيزيلباش (و هي مجموعات عسكرية شيعيَّة ظهرت بين القرن الثالث عشر و الخامس عشر) أو بأن تلعب أدوارا مختلفة في قضايا أخرى. و أخيرا و بالنسبة للقضايا الإقتصادية كتبديل النقود و الفائدة و الوقف النقدي (الهبات المالية) و وضع الأراضي فقد أبدى الفقهاء تقبلهم للتغيير فيها.
يبحث الفصل الثالث من الكتاب في العلاقة بين الدين و الفقه و يرى بيلجين بأن مفهوم الفقه أشمل من مفهوم الدين و غالباً ما يلجأ إليه لدعم إقراراته . كما يصرِّح بأن تطبيق العرف أيام السلطان و الذي كان مسموحا به في الفقه و التشريع الإسلامي كان مكمِّلا للفقه و ليس مستقلا عنه.
باختصار، رغم تفضيل بيلجين الأسلوب الإخباري على الأسلوب الجدلي إلا أنه قلَّما يصعب فهم نقاط نقاشه. كما يعتبر الكتاب مهماً من ناحية تسليط الضوء على مدى تقبل الفقه للتغيير و الذي برز على الأقل في بعض جوانب المجتمع العثماني في القرن السادس عشر.
حسن تشولاك
ترجمة مها يازجي