top of page

ابن حموش، مصطفى أحمد. فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري ۹٥٦ﻫ/ ۱٥٤۹م– ۱۲٤٦ﻫ/ ۱۸٣٠م: من واقع الأوامر السلطانية و عقود المحاكم الشرعية. دبي: دار البحوث للدراسات الإسلامية و إحياء التراث، ۲٠٠٠، ٣۱٥ ص.

 

Ibn Hammush, Mustafa Ahmad. Fiqh al-‘Umran al-Islami min Khilal al-Arshif al-ʻUthmani al-Jazaʼiri, 956 AH/ AD 1549- 1246 AH/ AD 1830: min Waqiʻ al-’Awamir al-Sultaniyyah wa ʻUqud al-Mahakim al-Sharʻiyyah. Dubai: Dar al-Buhuth lil-Dirasat al-Islamiyyah wa Ihyaʼ al-Turath, 2000, 315pp.

 

ABSTRACT

 

The Jurisprudence of Islamic Urbanism Through the Algerian Ottoman Archives 1549–1830: Imperial Decrees and Islamic Court Documents

 

فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري ۹٥٦ﻫ/۱٥٤۹م– ۱۲٤٦ﻫ/ ۱۸٣٠م: من واقع الأوامر السلطانية و عقود المحاكم الشرعية

 

This book is based upon the doctoral thesis of the Algerian author Mustafa Ahmad bin Hammush. In a preamble, the publisher asserts that the book “fills an important gap within Islamic libraries by contributing a new and original dimension to contemporary schools of thought interested in ancient cities”. This is followed by a preface by the author Mustafa Ahmad Ibn Hammush, who discusses his concern in producing a seminal work on jurisprudence, the history of Islamic civilisation, and architectural culture, in addition to providing a sample of recommended works for scholars within the area of architecture and urbanism.

 

This book has three main parts. The first part discusses the Algerian Ottoman archives, which include Ottoman records of sales, the exchequer, and political, administrative and judicial bodies in central North Africa. The archives also pertain to higher political bodies and social and professional organisations. This part of the book concludes with an explanation of the importance of the Ottoman archives in providing information about architectural planning and design, ruins, buildings and urban management. The author elaborates on his analysis of legal documents, providing detailed information about the locations of buildings and roads and place names. He explains that such documents are tools for those studying old towns, as well as for those studying the complex layouts that have resulted from specific factors relating to particular towns and jurisprudence rulings. Such research can deepen understanding of administration and law amongst specialists in this field through knowledge of censorship mechanisms and the judgements that helped to enforce jurisprudence rulings in daily life.  

 

The second part provides an alphabetical record of jurisprudential words and terms relating to architecture. These were extracted from documents on legal rulings in central North Africa in a bid to enrich architectural vocabulary and enable specialists to understand the cultural, material and social demands of Islamic society.

 

The final part of the book comprises imperial decrees relating to architecture (13 documents) and Islamic court documents concerning architecture (42 documents). The book also includes copies of many documents, accompanied by transcriptions where the originals prove difficult to read. According to its title, this part is an analysis of the documents. However, it includes only the original documents preceded by basic information such as their number in the National Centre for Algerian Documents, their date and contents, a survey of the text, the type of script, and a few words for clarification.

 

 Arab and non-Arab references are provided at the back of the book in addition to five indexes on definition of terms found in the documents; places, towns and countries; authorities; architectural and urban terms; and professions and works.  

 

Given that this book was originally a doctoral thesis, its organisation and lack of analysis are unusual. Nevertheless, in view of the author’s examination of 20,000 documents, this work is a comprehensive source of material for scholars. Significantly, the book highlights the spiritual dimensions that distinguish Islamic architecture.

 

Dahlia Sabry

Translated by Hugh Lovatt

 

Download the Abstract

ابن حموش، مصطفى أحمد. فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري ۹٥٦ﻫ/ ۱٥٤۹م– ۱۲٤٦ﻫ/ ۱۸٣٠م: من واقع الأوامر السلطانية و عقود المحاكم الشرعية. دبي: دار البحوث للدراسات الإسلامية و إحياء التراث، ۲٠٠٠، ٣۱٥ ص.

 

Ibn Hammush, Mustafa Ahmad. Fiqh al-‘Umran al-Islami min Khilal al-Arshif al-ʻUthmani al-Jazaʼiri, 956 AH/ AD 1549- 1246 AH/ AD 1830: min Waqiʻ al-’Awamir al-Sultaniyyah wa ʻUqud al-Mahakim al-Sharʻiyyah. Dubai: Dar al-Buhuth lil-Dirasat al-Islamiyyah wa Ihyaʼ al-Turath, 2000, 315 s.

 

ÖZET

 

Cezayir Osmanlı Arşivleri Üzerinden İslami Şehirleşme Hukuku 1549–1830: Fermanlar ve Kadı Sicilleri

 

فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري ۹٥٦ﻫ/۱٥٤۹م– ۱۲٤٦ﻫ/ ۱۸٣٠م: من واقع الأوامر السلطانية و عقود المحاكم الشرعية

 

Bu kitap, Cezayirli yazar Mustafa Ahmad bin Hammush’un doktora tezine dayalıdır. Takdim bölümünde yayıncı, kitabın “eski şehirlerle ilgilenen çağdaş düşünce ekollerine yeni ve orijinal bir boyut kazandırması bakımından İslam kütüphanelerinde önemli bir boşluğu doldurduğu”nu belirtmektedir. Bu bölümü,  Mustafa Ahmad bin Hammush’un hukuk, İslam medeniyeti tarihi ve mimari kültür konularında ufuk açıcı bir kitap yazma, mimari ve şehirleşme alanlarındaki araştırmacılar için örnek bir başvuru eseri oluşturma konusundaki endişelerini anlattığı bir ön söz takip etmektedir.

 

Kitap üç ana kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım, merkezî Kuzey Afrika’daki Osmanlı satış kayıtları ve maliyesi ile siyasi, idari ve hukuki kurumları da kapsayan Cezayir Osmanlı arşivlerini tartışmaktadır. Arşivler ayrıca daha kıdemli siyasi organlara ve toplumsal ve profesyonel kurumlara ilişkindir. Kitabın bu bölümü mimari planlama ve tasarlama, harabeler, yapılar ve şehir idaresi ile ilgili bilgi sağlamada Osmanlı arşivlerinin öneminin anlatılması ile son bulmaktadır. Yazar yasal belgelerle ilgili analizini binaların ve yolların konumlarına ve yer isimlerine ilişkin detaylı bilgiler vererek ayrıntılarıyla ele almaktadır.

 

Yazar, söz konusu belgelerin, eski kentleri çalışanların yanı sıra belli kentlerle ve fıkıh hükümleriyle ilgili etkenlerden kaynaklanan karmaşık düzenlemeleri çalışanlar için de bir araç olduğunu belirtmektedir. Böyle bir araştırma yasaklama mekanizmalarının ve fıkıh hükümlerini gündelik hayatta güçlendirmeye yardımcı olan hukuk kararlarının bilinmesi yoluyla bu alandaki uzmanlar arasındaki idare ve hukuk anlayışını derinleştirebilir.

 

İkinci kısım, mimari ile ilgili hukuksal kelime ve terimlerin alfabetik bir listesini sunmaktadır. Bunlar mimari sözcük dağarcığını artırmak ve uzmanların İslam toplumunun kültürel, maddi ve sosyal ihtiyaçlarını anlamasını sağlamak amacıyla merkezî Kuzey Afrika’daki yasal hükümlerle ilgili belgelerden alınmıştır.

 

Kitabın son kısmı, “mimari ile ilgili fermanlardan (13 belge) ve mimari ile ilgili kadı sicillerinden (42 belge) oluşmaktadır. Kitap ayrıca aslının okunması güç olduğu durumlarda transkripsiyonunun da verildiği birçok belgenin kopyasını içermektedir. Başlığına bakacak olursak bu bölüm bir belge incelemesidir. Ancak, yalnızca belgelerin aslı ve bunları takiben verilen Milli Cezayir Belgeleri Merkezindeki numaraları, tarihleri ve içerikleri, metnin genel bir izahı, yazı tipi ve açıklama mahiyetinde birkaç kelimeden ibaret bir bilgiden oluşmaktadır.

 

Kitabın arkasında belgelerde kullanılan terimlerin açıklaması; mekânlar, şehir ve memleketler; yetkililer; kentsel ve mimari terimler;  meslekler ve işlerden oluşan beş dizinin yanı sıra Arapça ve Arapça olmayan atıflar da verilmiştir.

 

Kitabın esasen bir doktora tezi olduğu göz önünde bulundurulduğunda organizasyonu ve analiz eksikliği olağandışıdır. Yirmi bin belgenin incelendiği bu kitap, araştırmacılar için kapsamlı bir malzeme kaynağıdır. Eser, açık bir şekilde İslam mimarisini diğerlerinden ayıran ruhani boyutların altını çizmektedir.

 

Dahlia Sabry
Çeviren Hasan Çolak

Özeti İndir

ابن حموش، مصطفى أحمد. فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري ۹٥٦ﻫ/ ۱٥٤۹م– ۱۲٤٦ﻫ/ ۱۸٣٠م: من واقع الأوامر السلطانية و عقود المحاكم الشرعية. دبي: دار البحوث للدراسات الإسلامية و إحياء التراث، ۲٠٠٠، ٣۱٥ ص.

 

Ibn Hammush, Mustafa Ahmad. Fiqh al-‘Umran al-Islami min Khilal al-Arshif al-ʻUthmani al-Jazaʼiri, 956 AH/ AD 1549- 1246 AH/ AD 1830: min Waqiʻ al-’Awamir al-Sultaniyyah wa ʻUqud al-Mahakim al-Sharʻiyyah. Dubai: Dar al-Buhuth lil-Dirasat al-Islamiyyah wa Ihyaʼ al-Turath, 2000, 315pp.

 

ملخص

 

فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري ۹٥٦ﻫ/۱٥٤۹م– ۱۲٤٦ﻫ/ ۱۸٣٠م: من واقع الأوامر السلطانية و عقود المحاكم الشرعية

 

هذا الكتاب في أصله رسالة دكتوراة المؤلف الجزائري الدكتور مصطفى أحمد بن حموش. يبدأ الكتاب بافتتاحية من قبل الناشر يشير فيها إلى أن الكتاب «يسد ثغرة هامة في المكتبة الإسلامية، و يضيف بعدا جديدا و أصيلا للمدارس الفكرية المعاصرة التي تهتم بالمدن العتيقة». يعقب تلك الافتتاحية تقديم للمؤلف يوضح فيه حرصه على القيام بعمل قاعدة فقهية و تاريخية للحضارة و الثقافة المعمارية الإسلامية و توفير عينة لما يجب أن يطلع عليه الباحثون في مجال العمران و التمدن.

 

و الكتاب مقسم إلى ثلاثة أجزاء رئيسية؛ يتناول الجزء الأول بعض المسائل المرتبطة بـ «الأرشيف العثماني الجزائري» و هي تصنيف الأرشيف العثماني، سجلات المقاطعة و بيت المال، الهيئات السياسية و الإدارية و القضائية في المغرب الأوسط، و الهيئة السياسية العليا، و الهيئات القضائية، و الإدارة المحلية، و التنظيم الاجتماعي و الحرفي. يختتم هذا الجزء بخلاصة يوضح فيها المؤلف أهمية مايوفره الأرشيف العثماني من مادة للباحثين في مجالات التخطيط و التصميم العمراني، و الآثار، و البناء، و الإدارة الحضرية. ثم يشرع في توضيح فائدة تحليل الوثائق الشرعية التي تحمل في طياتها كثيرا من التفاصيل الدقيقة الخاصة بمواقع المباني و الشوارع، و أسماء الأماكن، و يبين كيف يمكن لمثل تلك الوثائق أن تؤدي إلى توفير أدوات جديدة تفيد الباحثين في عملية التحليل المعماري و الحضري للمدن القديمة، و تفسير أشكالها المعقدة في ضوء التفاعل بين المعطيات المتميزة لموقع في مدينة ما و الأحكام الفقهية، إضافة إلى توسيع دائرة المعارف الإدارية و القانونية للمختصين في هذا المجال من خلال الإحاطة بآليات الحسبة، و القضاء الذي كان مسؤولا عن تطبيق الأحكام الفقهية على الحياة اليومية.

 

يتضمن الجزء الثاني المعنون «التصنيف الموضوعي لفقه العمران» سردا أبجديا للعديد من المفردات و المصطلحات الفقهية المرتبطة بالعمران و التي تم استخراجها من وثائق المحاكم الشرعية بالمغرب الأوسط بهدف إثراء اللغة المعمارية و تمكين المختصين من فهم المطالب الثقافية، و المادية و الاجتماعية للمجتمعات الإسلامية.

 

أما الجزء الثالث فيشتمل على الأوامر السلطانية المتعلقة بالعمران (۱٣ وثيقة)، و وثائق المحاكم الشرعية المتعلقة بالعمران (٤۲ وثيقة). و الكتاب يشتمل على صور لمعظم هذه الوثائق مسبوقة بكتابة لمحتوى كل منها حيث يصعب أو يستحيل أحيانا قراءتها من صور الأصول التي أوردها المؤلف. و على الرغم من أن هذا الجزء من المفترض أن يقدم دراسة تحليلية للوثائق، كما يشير عنوانه، إلا أنه لايشتمل سوى على أصول الوثائق ذاتها و بعض المعلومات البسيطة التي تسبق كل منها مثل رقمها في المركز الوطني للأرشيف الجزائري، أو تاريخها، أو ما كانت تمثله، أو قياس النص المكتوب، أو نوع الخط، أو بعض الكلمات البسيطة التي أضيفت بين أقواس مربعة للإيضاح.

 

و هناك ثبت للمراجع العربية و الأجنبية في نهاية الكتاب، إضافة إلى خمسة فهارس: تعريف المصطلحات الواردة في الوثائق، و فهرس للأماكن و المدن و البلدان، و فهرس للأعلام، و فهرس للمصطلحات المعمارية و العمرانية، و فهرس للحرف و الأعمال.

 

أخيرا يمكن القول أنه من المستغرب أن أصل هذا الكتاب هو رسالة دكتوراة حيث أن تقسيمه و محتواه غير التحليلي لايوحي بذلك على الإطلاق، و لكنه يمثل بلاشك مادة خام للباحثين هي خلاصة بحث المؤلف في ۲٠٠٠٠ وثيقة على مدار مايقرب من عام، و هو ما يتوافق مع هدفه كما يصوغه في المقدمة على أية حال. و الكتاب يبرز قضية هامة ألا و هي البعد الروحي الذي يميز العمران الإسلامي و الذي ينبثق من التشابك بين الأحكام الشرعية و مسائل العمران.

 

داليا صبري

تحميل الملخص

bottom of page